Ποιητής, ή Ιδιώτης; Βαγ. Γουργουλιάνης

                      Ποιητής η Ιδιώτης;                            

To ποιητής ή ιδιώτης, ήτανε ένας όρος, μια ερώτηση που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες για να προσδιορίσουν την διαφορά από την ύψιστη τέχνη των τεχνών που είναι η ποίηση, σε σχέση με την πεζογραφία. Ιδιώτης σήμαινε και σημαίνει ανεξάρτητα αν κάποιοι δεν το γνωρίζουν, ανεπάγγελτος, ανεπαρκής και ακόμη αυτός που είναι άσχετος και στην προκειμένη περίπτωση, πεζογράφος.

Κάποιοι σήμερα θεωρούν ως δεδομένο (και με λυπεί που το αναφέρω) πως ότι κατεβάζει το μυαλό του καθενός, είναι ποίηση κι έτσι το ονομάζει και πολύ χειρότερα, όταν αυτό που αποτυπώνεται, δεν διέπεται από καμία από τις τέχνες και τους κανόνες της ποίησης και πόσο μάλλον, το ότι οι περισσότεροι στέκονται σε προσωπικά βιώματα και δη ερωτικά, που θα έλεγα ότι δεν συνάδουν και τόσο με την τραγική εποχή μας. Με τα όσα δηλαδή βιώνουν οι λαοί και πολύ περισσότερο, οι Έλληνες.

Ο έρωτας πάντοτε θα υπάρχει στην ζωή μας αλλά έχει πάψει η πλειοψηφία να γράφει για ιδανικά, για μεγάλες ιδέες, για την ελπίδα, την ζωή, γιατί ίσως έχουνε πάψει να κάνουν όνειρα και αμυνόμενοι, (χαρακτηριστικό της εποχής μας) περιχαρακώνονται στα γνωστά, στα εύκολα, και στα πολλάκις ειπωμένα.

Αλλά δεν φτάνει μόνον η θέληση για να γράψει κανείς για μεγάλα ιδανικά, αλλά θα πρέπει να γνωρίζει σωστά και την ελληνική γλώσσα και τον πολιτισμό.

Ποιητής η Ιδιώτης λοιπόν;

Ποιός θα μπορούσε να πει σήμερα απόλυτα ότι η πεζογραφία, είναι ισάξια της ποίησης; Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ας δούμε τα μέρη του λόγου.

Όλοι λοιπόν γνωρίζουμε ότι τα μέρη του λόγου είναι μονάχα δύο. Θα μπορούσαν να ήταν τρία ή δυόμιση, αλλά θέλουμε δεν θέλουμε είναι δύο, ο πεζός, και ο έμμετρος λόγος. Το αμέσως επόμενο βήμα που θα πρέπει να αναγνωρίσουμε, είναι από ποιά είδη διέπεται ο πεζός λόγος, και από ποια ο έμμετρος.

Ο πεζός λοιπόν λόγος διέπεται από τρία κύρια μέρη. Το διήγημα, την νουβέλα και το μυθιστόρημα. Το διήγημα είναι ένα σύντομο αφηγηματικό είδος του οποίου το σύνολο συνήθως αποτελείται από 100 σελίδες. Η νουβέλα αποτελείται από 100 έως 300 σελίδες και είναι ένα αφηγηματικό είδος και τέλος, το μυθιστόρημα το οποίο είναι ένα σύγγραμμα που εκτυλίσσεται γύρω από μία συγκεκριμένη ιστορία και αποτελείται από 300 σελίδες και άνω. Κατηγορίες του Μυθιστορήματος είναι: Ιστορικό – Θρησκευτικό – Φιλοσοφικό – Ερωτικό - Ψυχολογικό. Ό έμμετρος λόγος διέπεται από την λυρική ποίηση, την αφηγηματική, δραματική, επική, ερωτική, ηρωική, δημοτική, βουκολική, μελική και άλλες. Εκεί που πρέπει να σταθεί κανείς και είναι το πιο σημαντικό απ’ όλα είναι ότι πρωτίστως ότι ο έμμετρος λόγος, μόνον απαγγέλλεται και ο πεζός, εκφωνείται, δηλαδή αφηγείται. Πολύ κλασσικό παράδειγμα θα έλεγε κανείς είναι αυτό του σχολείου όπου ο δάσκαλος ή η δασκάλα ποτέ δεν έλεγε ποιο παιδί θα αφηγηθεί ένα ποίημα γιατί πολύ απλά, θα ήτανε μέγα λάθος αλλά πάντοτε έλεγε, ποιο παιδί θα απαγγείλει το ποίημα!

Κανείς φυσικά δεν λέει ότι και ο πεζός λόγος, έχει τις τέχνες του αλλά αυτό, δεν τον κάνει ποίηση!

Σίγουρα το ότι κάποιοι εξακολουθούν να μπερδεύουν τον έμμετρο με τον πεζό λόγο ή σκοπίμως θέλουν να αποδείξουν τον πεζό ως έμμετρο λόγο δυστυχώς, αστοχούνε. Όση φιλότιμη προσπάθεια και να κάνει κανείς το ένα αφηγείται, και το άλλο απαγγέλλεται!

Αυτό φυσικά δεν αναιρεί τα θαυμαστά έργα των μεγάλων ποιητών που γράφτηκαν και θα μείνουν ανεξίτηλα στους αιώνες, όπως αρκετά από αυτά σήμερα τα ονομάζουμε (ελεύθερη ποίηση).

Ποιός όμως μπορεί να πει, πως τα θαυμαστά έργα όπως η Σονάτα του Σεληνόφωτος ή το Άξιον Εστί του Ελύτη, μπορούν να απαγγελθούν;

Στο Άξιον Εστί, απαγγέλλεται μόνον ότι είναι έμμετρο (και που ο μεγάλος Μίκης Θεοδωράκης έχει μελοποιήσει) και το υπόλοιπο έργο, είναι αφηγηματικό αλλά αυτό, δεν το κατατάσσει χαμηλά από την αξία που έχει, αλλά γιατί θα πρέπει τον αφηγηματικό λόγο, να τον ονομάσουμε ποίηση;

Ίσως θα μπορούσαμε να τους δώσουμε μια άλλη ονομασία, όπως ας πούμε ουράνιος λόγος ή θείος λόγος, ή κάτι άλλο πιο όμορφο και πιο μεγάλο. Γιατί εάν τον πεζό λόγο τον πούμε ποίηση, τότε θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε όχι την ποίηση, αλλά τον αφηγηματικό λόγο.

Η τέχνη του να γράφει κανείς ποίηση είναι δημιουργικό λογοτεχνικό έργο και δεν προϋποθέτει μόνον έμπνευση και ταλέντο, αλλά γνώση για τις τέχνες που την διέπουν. Η ποίηση, (όπως τελικά λίγοι το γνωρίζουν, γιατί λίγοι κάθονται και μελετούνε γι’ αυτήν) έχει τρία βασικά στοιχεία που την χαρακτηρίζουν από τον πεζό λόγο. Έχει μέτρο – ρυθμό – και μελωδία. Αν κάποιο από αυτά τα τρία στοιχεία δεν υπάρχει, απλά δεν είναι ποίηση αλλά κάτι άλλο. Με πολύ απλά λόγια θα λέγαμε πως το ένα χωρίς το άλλο, δεν θα μπορούσε από μόνο του να σταθεί η να συμπληρώνει ή ακόμα και να υποδηλώνει κάτι.

Η ποίηση για να μετρηθεί χρειάζεται μέτρα στα οποία σε κάθε στίχο μιας στροφής, πατούν πάνω οι συλλαβές των λέξεων και ξεκινούν από μονοσύλλαβο, έως 17σύλλαβο στίχο.

Στίχος είναι μια σειρά λέξεων μόνον.

Μια στροφή μπορεί να έχει μονόστιχα δίστιχα έως οκτάστιχα.

Τα 5 βασικά ποιητικά μέτρα που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι ο Ίαμβος, ο Τροχαίος, ο Δάκτυλος, ο Ανάπαιστος και ο Μεσότονος.

Κάθε μέτρο γράφεται με συγκεκριμένο αριθμό συλλαβών.

πχ. Ο Ίαμβος πρέπει να έχει 15 συλλαβές χωρισμένες σε 7 πόδες – μέτρα,

όπου U = άτονη συλλαβή και όπου - = τονισμένη συλλαβή.

Εν κατακλείδι έχουμε το Ιαμβικό μέτρο έτσι: U -

Στην Αρχαιότητα, οι συλλαβές ήταν βραχείες ή μακρές,

Σήμερα όμως είναι τονισμένες και άτονες.

Ένα παράδειγμα ίσως βοηθήσει καλύτερα.

Παράδειγμα σε απόλυτο Ιαμβικό 15σύλλαβο Μέτρο:

U     -   /   U   -   /  U     -   /  U    -    /   U      -  /  U     -   /  U     -  / U

Πε τούν   γα  ρδέ  λια  στους  α νθούς  κι αε  τοί  στις  δυό  σμα  ρί   νες

Έμμετρος λόγος ακόμη, θεωρείται και αυτός ο στίχος ο ποίος έχει πάνω από ένα συγκεκριμένο μέτρο, όπως είναι αρκετά ποιήματα τα οποία μάλιστα πολλά έχουνε μελοποιηθεί. Αυτό, δεν τοποθετείται φυσικά στην στιχουργική!

Δηλαδή δεν κάνει κάποιον να είναι στιχουργός, και κάποιον άλλον ποιητής!

Πολλοί σήμερα θεωρούνε ότι στιχουργός και ποιητής, είναι άκρως αντίθετα πράγματα μεταξύ τους, ενώ θα έπρεπε να αναγνωρίσει κανείς τα αυτονόητα…

Ποιός δηλαδή είναι ο στιχουργός;

Μα σίγουρα αυτός που συμπληρώνει στίχους! Δηλαδή ο ποιητής!

Και ποιος είναι ο ποιητής;

Και πάλι πάντοτε αυτός που συμπληρώνει στίχους, γιατί το ποίημα αποτελείται μονάχα από στίχους!

Άρα ο ποιητής, είναι ο στιχουργός και στιχουργός, είναι ο ποιητής! Την διαφορά την προσδώσανε όσοι θέλανε να υπερέχουνε της στιχουργικής, μειώνοντάς την τρόπον τινά για να διαχωριστεί το ότι αυτοί, είναι οι ποιητές και οι άλλοι, απλά γράφουνε στίχους.

Η ποίηση όμως, διέπεται από τέχνες και το πρώτο πράγμα συχνά που βλέπει κανείς διαβάζοντας ένα ποίημα, είναι οι αστοχίες της ποίησης όπου ο ποιητής, (επειδή νιώθει ότι γεννήθηκε ποιητής), δεν μπήκε στον κόπο να διαβάσει ούτε αυτές που αυτόν αφορούνε και γι’ αυτόν γεννήθηκαν και οι πιο συχνές είναι:

Η χασμωδία, το μετρικό χασοτόνισμα και η παρήχηση.

Φυσικά (ο γεννημένος ποιητής), ποτέ δεν θα μπει στον κόπο να διαβάσει τις τέχνες, τα ποιητικά εκφραστικά στοιχεία και τα σχήματα λόγου. Όπως την αλληγορία, την μεταφορά, την αντίφραση, την υπερβολή και τόσα άλλα πιστεύοντας ότι η ποίηση, είναι ό,τι και ο καθημερινός μας λόγος, αλλά δεν είναι έτσι, ποτέ δεν ήτανε έτσι!

Μερικά παραδείγματα:

Το σχήμα της πρόληψης όπου σχηματίζεται με το να βάλουμε το υποκείμενο του ρήματος ως αντικείμενο. πχ.

Αντί ο ποιητής να πει: Για δέστε, σε τι βουνό φυτρώνει ο αμάραντος

Λέει: Για δέστε τον αμάραντο σε τι βουνό φυτρώνει.

Το σχήμα της υπαλλαγής. Στο σχήμα αυτό ο επιθετικός προσδιορισμός δε συμφωνεί στην πτώση με τη γενική κτητική στην οποία ανήκει, αλλά με το ουσιαστικό που προσδιορίζει η γενική.  πχ.

Αντί ο ποιητής να πει: Είναι φρικτή πληγή από μαχαίρι

Λέει: Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.

Άλλο παράδειγμα σημαντικό στην ποίηση είναι τα σχήματα ομοιοκαταληξία, ομοιοτέλευτο και συνήχηση, και ας πιστεύουνε οι περισσότεροι ότι ο έμμετρος λόγος, είναι γενικά ο λόγος με ομοιοκαταληξία ενώ αυτή, δεν είναι τίποτε άλλο, από ένα ακόμη κομμάτι από τις τέχνες της ποίησης.

Ομοιοκαταληξία λοιπόν έχουμε, όταν δύο στίχοι παρουσιάζουν πλήρη ηχητική ομοιότητα από το τελευταίο τονισμένο τους φωνήεν και μετά. πχ.

πού πέταξε τ’ αγόρι, πού πήγε που μ’ αφήνει

χωρίς πουλάκι το κλουβί, χωρίς νερό η κρήνη

Ομοιοτέλευτο έχουμε, όταν δύο στίχοι έχουν ηχητική ομοιότητα που εκτείνεται σε μήκος  μεγαλύτερο  της  ομοιοκαταληξίας.

Γιανιώτικα,

Σμυρνιώτικα,

Συνήχηση είναι η περίπτωση της ατελούς ομοιοκαταληξίας. Δηλαδή η ομοηχία περιορίζεται σε έκταση μικρότερη της συλλαβής. πχ.

σε γνωρίζω από την κόψη

του σπαθιού την τρομερή    κόψη/όψη (ομοιοκαταληξία)

σε γνωρίζω από την όψη     τρομερή/γη (συνήχηση)

που με βία μετράει τη γη

Όλες οι τέχνες του κόσμου χρειάζονται γνώσεις που προϋποθέτουν διάβασμα, αρκετή κούραση και επανάληψη για να φτάσει κανείς στο επιθυμητό σημείο και αποτέλεσμα ώστε να μπορεί, να ασκεί αυτό που μαθαίνει. Έτσι και η ποίηση δεν μπορεί να διαφέρει ως προς τη μάθησή της από όλες τις υπόλοιπες τέχνες. Είναι σαν την τέχνη της μαγειρικής, όπου για να υλοποιηθεί μια συνταγή, χρειάζονται γνώσεις και εργαλεία. Αν κάποιος θελήσει να ασχοληθεί με την μαγειρική χωρίς να γνωρίζει τίποτα, είναι αναπόφευκτο ότι το αποτέλεσμα που θα έχει σίγουρα δεν θα είναι το επιθυμητό και σίγουρα το χείριστο από άποψη συνδυασμού υλικών, χρήση εργαλείων και χρόνου. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με την ποίηση με την μόνη διαφορά, ότι η μάθηση της ποίησης δεν τελειώνει ποτέ. Ο μεγάλος ποιητής Οδυσσέας Ελύτης έλεγε πως η ποίηση, είναι μια ατέλειωτη μαθητεία και αυτό ακριβώς ισχύει.

Ίσως θα έπρεπε κανείς με απλό λογισμό να αναρωτηθεί θέτοντας το πιο απλό ερώτημα στον εαυτό του! Πώς όλες οι τέχνες του κόσμου διδάσκονται και τυχαίνει η ύψιστη τέχνη των τεχνών, να μην διδάσκεται και απλά οι άνθρωποι να πιάνουν ένα μολύβι κι ένα χαρτί και απλά να αποτυπώνουν ιδέες;

Έτσι λοιπόν, επειδή η αλήθεια είναι πάντοτε μία, όταν κανείς δέχεται το ψέμα, θα πρέπει να είναι έτοιμος να δεχθεί και την αλήθεια.

Οι θιασώτες του ορισμού ελεύθερη ποίηση, θα έπρεπε να δώσουν απαντήσεις στην ενδεχόμενη γέννηση άλλων τεχνών, όπως ελεύθερη μηχανική, ελεύθερη ιατρική, ελεύθερη ηλεκτρολογία και τόσα άλλα!

Δεν μπορεί όλες οι τέχνες να διέπονται από κανόνες, νόμους και αρχές, και η τέχνη των τεχνών που είναι η ποίηση, να είναι στην ελεύθερη βούληση και προαίρεση του καθενός και να χρειάζεται, μονάχα ένα μολύβι και χαρτί!

Οι περισσότεροι μεγάλοι ποιητές της γενιάς του 30, ήτανε γνώστες των τεχνών της ποίησης και το ότι επιλέξανε να γράψουνε αφηγηματικό λόγο και να τον ονομάσουνε ποίηση, δεν ήτανε τυχαίο αλλά ίσως το αποτέλεσμα από άλλες προϋπάρχουσες τάσεις της ποίησης όπως ο ρομαντισμός, ο σουρεαλισμός, ο παρνασσισμός και άλλες και ήτανε απλά, μια συνέπεια της εποχής αλλά αυτό δεν σημαίνει, ότι μπορεί να ξεπεραστούνε χιλιάδες χρόνια και να ονομάζουμε ποίηση, ό,τι μια γενιά ή μια εποχή μπορεί να γεννήσει.

Ποιητής ή ιδιώτης λοιπόν;

Όσο και να αναρωτηθεί κανείς αν είναι ποιητής ή ιδιώτης, θα δει ότι το 90% σίγουρα δεν είναι ποιητές, απλά ιδιώτες και γιατί;

Γιατί η ποίηση στο τέλος δεν είναι ένα μονάχα πράγμα, ούτε απλά είναι σκέφτομαι και γράφω, ή έχω θεία φώτιση! Είναι πολλά πράγματα μαζί όπως η γλώσσα, ο πολιτισμός, η ιστορία, μεγάλα ιδεώδη και ιδανικά και πολλά ακόμη.

Για να ασχοληθεί κανείς με την ποίηση, θα πρέπει να έχει και λίγη μέσα του. Εάν δεν έχει και απλά φαντάζεται πως γράφει υπέροχα και εντυπωσιακά πράγματα, το καλύτερο που θα πρέπει να κάνει στο τέλος γιατί απλά θα ανήκει στους ιδιώτες θα είναι, να ασχοληθεί με κάτι άλλο ίσως, με το ποδόσφαιρο η το ψάρεμα και όχι να ευτελίζει την ποίηση που ποτέ δεν διδάχτηκε και απλά, την είχε από τη γέννησή του όπως νομίζει γιατί στο τέλος, θέλουμε δεν θέλουμε θ’ ανήκουν στους ιδιώτες ή, στους κατά φαντασίαν ποιητές.

Καλοί ποιητές, αληθινοί ποιητές, πραγματικοί ποιητές και τέλος ποιητές, είναι αυτοί των οποίων το κέρδος κρέμεται από μία ζυγαριά συνεχούς μάχης με τον εαυτό τους. Τον γύρω κόσμο, προσπαθώντας να χτίσουνε με τις πέτρες που μαζεύουν έναν παράδεισο και όχι γι’ αυτούς, αλλά για όλους τους άλλους και πολύ περισσότερο για τα παιδιά, για να έχουνε έναν πιο όμορφο κόσμο.

Ποιητές, είναι αυτοί που προσπαθούνε να ανατρέψουν την άποψη του Πλάτωνα γι’ αυτούς, και να γίνουν με την ποίησή τους χρηστοί άνθρωποι για μιαν ιδανική πολιτεία και ως τότε, συνέχεια θα πέφτουν και θα σηκώνονται και συνέχεια, χίλιες φορές θα γεννιούνται, και χίλιες θα πεθαίνουν.

Βαγγέλης Γουργουλιάνης.

Ποιητής και μέλος της ποιητικής ομάδας της International Art Academy