Ποίηση και ηθική. Κ. Κυτούδης

Ποίηση και ηθική

Θα ξεκινήσω με τον Νίτσε, ο οποίος είπε: «Οι ποιητές, είναι αναιδείς απέναντι στα βιώματά τους: τα εκμεταλλεύονται».

Μπορεί όλα να περνούν από μας, αλλά ποίηση δεν είναι το εγώ μας, δεν είμαστε εμείς, δεν είμαστε εμείς το κέντρο του σύμπαντος επειδή έχουμε το πλεονέκτημα να γράφουμε. Ποίηση είναι όλα τ’ άλλα, μέσα από εμάς. Ας θυμηθούμε τι λέει ο Αριστοτέλης στο «Περί ποιητικής» Ο ποιητής, δεν καταγράφει τα γεγονότα που έγιναν, αλλά όπως θα έπρεπε να γίνουν. Το πώς έγιναν, είναι δουλειά του ιστορικού. Ο ποιητής, στοχάζεται, φιλοσοφεί, αλλάζει τον κόσμο, αλλάζει το σύμπαν αλλά πρωτίστως, θα πρέπει ν’ αλλάξει τον εαυτό του.

Συγχωρέστε με που θα το πω αλλά ποίηση χωρίς ηθική, είναι πηγή χωρίς νερό, είναι ουρανός χωρίς αστέρια, είναι άνοιξη χωρίς λουλούδια, γιατί αλλιώς, δικαιώνεται περίτρανα ο Πλάτων που λέει στην πολιτεία: «Ας αναλάβουν οι ποιητές ή οι συνήγοροι φιλοποιηταί να αποδείξουν ότι η ποίηση, είναι όχι μόνο ευχάριστη αλλά και ωφέλιμη στις πολιτείες και στην ανθρώπινη ζωή, στη διαμόρφωση χρηστών πολιτών και στην πορεία της ανθρώπινης ψυχής προς το αγαθό.»

Ηθική ποίηση, συναντούμε σε όλες τις εποχές. Αναφέρω πρωτίστως την "Αρχαϊκή λυρική ποίηση" που είναι ανθολογία αρχαϊκής λυρικής ποίησης με βάση την αρετή, και το αγαθό, ερμηνεύει ηθικές αξίες και πολιτική συμπεριφορά στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, ερευνά προβλήματα ερμηνείας και μετάφρασης της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, και προσφέρει μία ερμηνευτική προσέγγισή της.

Ένα μεγάλο παράδειγμα ηθικής ποίησης, είναι του Γάλλου ποιητή Στεφάν Μαλαρμέ. Όπου αφιέρωσε όλη τη ζωή του στην περιπέτεια του πνεύματος και της τελείωσης της γραφής στην ποίηση, που την θεωρεί τη μόνη άξια απασχόληση για τον άνθρωπο. Η ποίησή του δε, επειρεάστηκε από τον Μπωντλαίρ, και τον Πόε. Στον κύκλο των φίλων του, βρίσκονται μεγάλα ονόματα της εποχής όπως τον Βιλλιέ, Ντεμπυσσύ, Ρεμπώ, και Βερλαίν.

Είναι αυτός που είπε: Πως δεν φτιάχνει κανείς με ιδέες τους στίχους, αλλά με λέξεις, και πως ο κόσμος, είναι φτιαγμένος για να καταλήξει σ’ ένα ωραίο βιβλίο.

Μεγάλος ηθικός ποιητής, είναι ακόμη ο Πολωνός Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ, γεννηθείς το 1924, ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές της σύγχρονης Πολωνίας. Η ποίηση του Χέρμπερτ, είναι σημαντική και για το ηθικό της περιεχόμενο, το οποίο διαπλάττει το αισθητικό της επίτευγμα με έναν ασυνήθιστο και δυσεξήγητο τρόπο.

Την ανήθικη ποίηση κατά την προσωπική μου άποψη, την συναντούμε στην βιωματική ποίηση και δη, στην ερωτική. Σε βαθμό που αγγίζει θα έλεγα το άπρεπο, το πολύ φτωχό, το αισχρό.

Από την άλλη, ένας άλλος Έλληνας ποιητής, λέει για την αγάπη:

Έτσι μιλώ για σένα και για μένα,
επειδή σ’ αγαπώ και στην αγάπη,

ξέρω να μπαίνω σαν Πανσέληνος. (Από το μονόγραμμα του Ελύτη.)

Ένας άλλος μεγάλος ηθικός ποιητής είναι ο Τ.S. Έλιοτ, ο οποίος είπε πως η λογοτεχνική κριτική, θα πρέπει να ολοκληρώνεται από μια ηθική οπτική και ότι η μεγάλη ποίηση, δεν θα έπρεπε να αξιολογείτε μόνο με λογοτεχνικά κριτήρια. Ένα από τα διάσημα έργα του είναι «οι φωνές της ποίησης», δομημένο σε οκτώ δοκίμια που αξίζει κανείς να το διαβάσει και περιέχει τα εξής:

1. Σκέψεις για τον ελεύθερο στίχο:

2. Άμλετ. Το έργο είναι το πρόβλημα και το πρόσωπο είναι το δευτερεύον.

3. Τι είναι το κλασικό;

4. Τι είναι η ελάσσων ποίηση; (Μείζονες και ελάσσονες ποιητές)

5. Η μουσική της ποίησης.

6. Οι τρεις φωνές της ποίησης.

7. Θρησκεία και λογοτεχνία. «δεν αρνιόμαστε πως η λογοτεχνία θα κρίνεται πάντα με κάποια ηθικά κριτήρια» και «οι ηθικές κρίσεις των λογοτεχνικών έργων γίνονται μόνον σύμφωνα με τον ηθικό κώδικα που είναι αποδεκτός από κάθε γενιά».

8. Ας κρίνουμε τον κριτικό. (Υπάρχει μια ποικιλία κριτικών. Ο Σούπερ Κριτικός, ο Επαγγελματίας Κριτικός, ο Κριτικός με Γούστο, ο Ακαδημαϊκός και ο Θεωρητικός Κριτικός).

Το πιο σημαντικό, δεν είναι ότι οι απόψεις του Έλιοτ μας ενδιαφέρουν επειδή είναι του Έλιοτ, αλλά και επειδή επηρέασαν και τον Έλληνα Νομπελίστα Γιώργο Σεφέρη – και όχι μόνο.

Ένας ακόμη κορυφαίος Πολωνός λογοτέχνης, φιλόλογος και λόγιος όπου τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας το 1980 είναι Ζεσλάβ Μιλόζ. Μέχρι τότε, το έργο του ήταν απαγορευμένο. Από τα πιο σημαντικά του έργα, είναι τα «Έσχατα ποιήματα» που γράφτηκαν στην ύστατη τριετία κι αποτελούν ένα είδος πνευματικής διαθήκης, το ίχνος ενός σοφού γέροντα που κοιτάζει πλέον το ποτάμι του Ηράκλειτου απ’ έξω, έχοντας φτάσει ήδη στο Δέλτα του Νείλου κι ετοιμάζεται να αποπλεύσει στην ανοικτή θάλασσα της Ελευθερίας. Το πιο συγκλονιστικό από την ποιητική αυτή συλλογή, είναι το ποίημα «Ντρέπομαι» θα σας το διαβάσω για να δείτε το μέγεθος της ηθικής, και αυτοκριτικής του ποιητή. Με μια Καβαφική λακωνικότητα σχεδόν λέει:

Ντρέπομαι να γράφω ποιήματα
άσεμνη απασχόληση
να κολακεύω τον αναγνώστη
μέχρι να πει ότι το ποίημα είναι καλό.

Θα προτιμούσα να μιλήσω
με άλλα λόγια
ώστε κανείς ενσυνείδητος
να μην επιθυμεί να με ακούει.

Κάθε επαρκής ποιητής έχει γνώσιν των ορίων του γλωσσικού κώδικα. Ένας λογοτέχνης που διαλέγει να μιλήσει απευθείας στον αναγνώστη κοινωνώντας ένα νόημα, έχει να αντιπαλέψει (αντίθετα από τον μουσικό και τον ζωγράφο) με το τετριμμένο των λέξεων και την κατάχρηση (έως υποβαθμίσεως) των εννοιών. Πρέπει να ακολουθήσει συγκεκριμένους «δρόμους», να εκμεταλλευτεί πεπατημένα μοτίβα, να διασχίσει εσκεμμένως τα εσκαμμένα προκειμένου να μην χάσει στη διαδρομή τη συνδημιουργό δύναμη του επαρκούς αναγνώστη του. Η ποίηση μετά τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα έχει χαθεί στον δυσνόητο χώρο της ατομοκεντρικότητας ή στην εκλαΐκευση κοινότοπων αισθημάτων.

Ένα ακόμη μυστικιστικό θα έλεγα ποίημα του Μιλόζ, άτιτλο λέει:

Μην φανερώνεις τα απαγορευμένα. Να κρατάς τα μυστικά.
Διότι τα φανερωμένα βλάπτουν τους ανθρώπους.
Είναι σαν το στοιχειωμένο δωμάτιο στα παιδικά χρόνια
Όπου δεν επιτρέπεται να ανοίγεις πόρτες.
Και τι θα έβρισκα σ’ αυτό το δωμάτιο;
Άλλο τότε, άλλο τώρα,
που είμαι μεγάλος και τόση ώρα περιγράφω
ό,τι βλέπουν τα μάτια.
Μέχρι που έμαθα ότι το πιο σωστό,

Είναι να σωπαίνω.

Μετά την υπέρβαση των ορίων του γλωσσικού κώδικα, το ζητούμενο είναι η σιγή. «Μηδέ βάλητε τους μαργαρίτας υμών έμπροσθεν των χοίρων» κατά την προτροπή του Ναζωραίου, «μη δώτε το άγιον τοις κυσί», «κι αν δεν μπορείς να κάνεις την ζωή σου όπως την θέλεις…» (κατά τον Καβάφη), είναι σοφότερο να αποσύρεσαι στη μοναξιά του στυλίτη που κρατάει την επικοινωνία με τον Θείο Σπινθήρα εντός του αποκλειστικώς και μόνον για τον εαυτό του. «Καθένας κερδίζει τον δικό του θάνατο και τούτο το παιχνίδι είναι η ζωή», όπως έγραψε ο Σεφέρης. Μπορείς να σηκώσεις τον σταυρό ενός άλλου στον ώμο σου για λίγο, μπορείς να του μεταλαμπαδεύσεις σοφά λόγια ή δοκιμασμένες ιδέες, μπορείς να τον συμβουλεύσεις, δεν μπορείς όμως να τον σώσεις, αν ο ίδιος δεν επιθυμεί να σωθεί. Η πρόθεση είναι σημαντικό βήμα για τη λύτρωση κι ο βραβευμένος Πολωνός λογοτέχνης καλώς γνωρίζει να κρατάει τη θύρα του αδύτου της ψυχής του ερμητικώς κλειστή, όσο κι αν τη μισανοίγει στα επόμενα ποιήματά του για να κληροδοτήσει την πείρα μιας ζωής στον αναγνώστη του.

Είναι πολύ εύκολα τα αναγνωρίσιμα ηθικά ποιήματα όπως και τα ανίθηκα. Και ανήθικα δεν εννοούμε κατ’ ανάγκη αυτά που βωμολοχούν, αλλά αυτά που απλά είναι έξω από κάθε ποιητική προσέγγιση.

Το μεγαλείο της ηθικής ποίησης, είναι τελικά η προσέγγιση του θέματος και τα κλειδιά, είναι οι λέξεις.

Ποιος δεν στέκει μαγεμένος επί παραδείγματι μπροστά στο πολύ γνωστό ερωτικό ποίημα του Σολωμού το «προς Φραγκίσκα Φραίζερ» που λέει:

Μικρός προφήτης έριξε σε κορασιά τα μάτια

και στους κρυφούς του λογισμούς χαρά γιομάτους είπε:

Κι αν για τα πόδια σου καλή, κι αν για την κεφαλή σου

κρίνους ο λίθος έβγανε, χρυσό στεφάνι ο ήλιος,

δώρο δεν έχουνε για σε και για το μέσα πλούτος.

Όμορφος κόσμος, ηθικός, αγγελικά πλασμένος!

Τα στοιχεία λοιπόν που συνθέτουν το ιδεώδες, κάνουν αυτό το ποίημα έναν ύμνο, απόλυτα ηθικό.

  

Η ηθική φιλοσοφία, όπως και η φιλοσοφία γενικά, θεμελιώθηκε από τους Έλληνες, όταν ο πολιτισμός της τιμής και της «αιδούς» με τις ανταγωνιστικές αξίες του άρχισε να δίνει τη θέση του στον πολιτισμό της «δίκης» και τις συνεργασιακές αξίες με την αφύπνιση της ηθικής ευθύνης Η ελληνική ηθική σκέψη και πρακτική, μπορεί να θεωρηθεί η αριστοτελική ηθική φιλοσοφία, που όμως είναι αρκετά ξένη στο νεότερο ηθικό στοχασμό. Αρκετές διανοητικές και «ηθικές» αρετές, όπως η «τέχνη», η «ελευθεριότητα», η «μεγαλοπρέπεια», η «μεγαλοψυχία» και άλλες δεν βρίσκουν ιδιαίτερη θέση στη νεότερη και στη σύγχρονη αρετολογία.   Η ελληνική φιλοσοφική ηθική τυπικά αρχίζει με τους σοφιστές και τον Σωκράτη, που πρώτος λέγεται ότι έκανε λόγο μόνο για τα «ηθικά». Όμως……………

Πώς ορίζεται ο ποιητής και ποιος τον ορίζει;

Πότε μπορεί να χαρακτηριστεί κάποιος ποιητής είναι ένα ερώτημα που μέχρι σήμερα δεν απαντάται αβασάνιστα με τον κοινό νου, εκτός, αν κάποιος το αντιμετωπίσει προχωρώντας σε αυθαίρετη σοφιστική προσέγγιση. Οι ίδιοι, οι αποκαλούμενοι ποιητές το θέτουν τις περισσότερες φορές στον εαυτό τους χρησιμοποιώντας το ως βάση για να διαπραγματευτούν την υπαρξιακή τους αγωνία μέσα από άλλα προκύπτοντα συναφή ερωτήματα. Παράδειγμα: Ποια θέση του ποιητή στον κόσμο, ποια η σχέση του με την ίδια την τέχνη του, ποια η σχέση του με τη συμβατική ζωή στην οποία είναι αναγκασμένος να προσαρμόζεται καθημερινά.

«Ωστόσο, ό,τι και να πει κανείς, ποιητής είναι εκείνος που γράφει ποιήματα με μέτρο, ρυθμό και ομοιοκαταληξία», είπε ο Μαρσέλ Ντυσάν στα μέσα του περασμένου αιώνα.

Ο Σεφέρης έγραψε στον «Βασιλιά της Ασσίνης» «ο ποιητής ένα κενό» και μ’ αυτό ξεμπέρδεψε.

Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα δεν φτάνει να δούμε αν συμφωνεί έστω μια μερίδα της κοινωνίας των ποιητών στο τι σημαίνει να είναι κανείς ποιητής, αλλά πρέπει να ψάξουμε και το τι συναποτελεί σήμερα την ποίηση, σε μια εποχή απίστευτης ενίσχυσης του εγωισμού, παγκοσμιοποιημένης μοναξιάς και υπαρξιακής ύφεσης. Βασικά ποιητής δεν είναι εκείνος που απλώς γράφει για να εκφρασθεί ή για να εκφράσει ό,τι τον περιβάλλει ή τον διαμορφώνει. Ούτε κάνει κάποιον ποιητή μόνο το γεγονός ότι γράφει ποιήματα. Για να μιλήσω απλά: ποιητής είναι εκείνος που γράφει για να κατανοήσει πρωτίστως τον εαυτό του, τον ρόλο του στη ζωή, την ίδια τη ζωή, τα πράγματα, τον περιβάλλοντα κόσμο και χώρο. Και να τα ερμηνεύσει μέσω της ποίησης.

«Κάθε ποιητής έχει να ολοκληρώσει μια αποστολή», μας λέει η κορυφαία Πολωνή ποιήτρια Αννα Καμιένσκα, που μαζί με τη Βισουάβα Σιμπόρσκα και την Τζούλια Χάρντγουικ συμπληρώνουν την «αγία» γυναικεία ποιητική τριάδα του 20ού αιώνα της πατρίδας τους. Και συνεχίζει: «Όταν αρχίζεις να την πραγματώνεις, ανακαλύπτοντας την αποστολή σου, η ποίηση γίνεται αμέσως αυθεντική». Αυτή η αποστολή δεν ολοκληρώνεται με την έκδοση μιας ή πέντε συλλογών ποίησης, όσο καλές και αν είναι, όσα βραβεία κι αν αποσπάσουν. Η αποστολή στην οποία αναφέρεται η Καμιένσκα κάνει έναν ολόκληρο κύκλο, διαρκεί δια βίου, είναι μια αφοσίωση όχι μόνο στην ποιητική τέχνη αλλά, κυρίως, στην τέχνη της ζωής. Ο ποιητής είναι ταγμένος να φυλάει Θερμοπύλες, όπως θα έλεγε ο Καβάφης, ο μέγας Έλληνας της Αλεξάνδρειας. Και τιμή του, ασφαλώς. Οπότε περνάμε στο επόμενο βήμα: τον ποιητή, για να είναι αυθεντική η ποίησή του, τον ενδιαφέρει η αλήθεια, η εσωτερική αλήθεια, η αλήθεια της ψυχής, όχι η δική του αλήθεια, όχι ο ιδιωτισμός του στο κέλυφος του οποίου βρίσκει προστασία από τις εξωτερικές συνθήκες, αλλά η δημόσια, η κοινή αλήθεια, η οποία μπορεί να είναι ανήσυχη, συναρπαστική και αντισυμβατική.

Με άλλα λόγια, ποιητής ορίζεται εκείνος που έχοντας αναγάγει την ποίηση σε τρόπο ζωής, αναψηλαφεί συνεχώς τις αιώνιες αξίες, τις μεταφυσικές συνισταμένες τους, τις προοπτικές τους, την περιρρέουσα πραγματικότητα. Και ασφαλώς, ποιητής δεν είναι εκείνος που μπήκε στο νοσοκομείο για μια εξέταση ή για μια εγχείρηση και βγήκε με μια συλλογή ποιημάτων ούτε, βέβαια, εκείνος που τρέχει πίσω από την προσωπική του πραγματικότητα, βυθισμένος στα δικά του βιώματα, συνήθως αλαζονικά και αυτάρεσκα.

Ο Νάνος Βαλαωρίτης λέει ότι δεν ορίζεται ο ποιητής, αν και παραδέχεται ότι μερικοί από τους ορισμούς που δίνουν στον ποιητή οι φιλόλογοι, οι φιλόσοφοι, οι γλωσσολόγοι, οι κριτικοί και οι μελετητές, τις πιο πολλές φορές είναι σωστοί – εφόσον, βέβαια, αναφέρονται σε ποίηση με καινοτόμο λειτουργία, που δημιουργεί τις συνθήκες τού αύριο. Ως παράδειγμα φέρνει τον Εμπειρίκο, τον Εγγονόπουλο και τον Ελύτη, των οποίων η παρακαταθήκη βασίζεται σε μια πρόταση για την προοπτική της ποιητικής πρωτοπορίας.

Η ποίηση, το ποίημα και ο ποιητής είναι μια αδιαίρετη ενότητα, ένα και το αυτό πρόσωπο. Το πρόσωπο αυτό απευθύνεται στο κοινό, στον αναγνώστη, βγάζει έξω, κατά την Καμιένσκα, τον «εσωτερικό ρυθμό της φαντασίας του ύστερα από νευρικές παρορμήσεις. Ο ρυθμός είναι επίσης μια μορφή πειθαρχίας. Και η πειθαρχία είναι μια ηθική αντίληψη». Σχετικά με το θέμα της ηθικής έχει ειπωθεί ότι ο ποιητής, μάρτυρας κι αυτός της ομορφιάς και της ασχήμιας της ζωής, πρέπει να έχει χαρακτήρα, προφανώς καλό χαρακτήρα. Κι αυτό όμως διαψεύδεται από την ίδια την ιστορία: ο Πάουντ, μέγας αναμορφωτής του μοντερνισμού, ήταν φασίστας. Ο Γκίνζμπεργκ, σπουδαίος αντικομφορμιστής, ήταν μισογύνης. Ο Νερούδα -με τον Βαγιέχο, από τους μεγαλύτερους ισπανόφωνους ποιητές του 20ού αιώνα- ήταν σταλινιστής, άπληστος και ασύδοτος, παρά το ότι διακήρυττε ότι θα έδινε τον χιτώνα του σε κάποιον που δεν είχε ρούχα. Σπουδαίοι και σημαντικοί ποιητές ήταν ρεμάλια και οπορτουνιστές. Και είναι κοινό μυστικό ότι οι περισσότεροι ποιητές δεν έχουν μεγάλη σχέση με την ηθική και τις αξίες της, προτιμώντας έναν μικρόκοσμο όπου φωλιάζουν ναρκισσισμός, εγωπάθεια και μεγαλομανία.

Ποίηση έχουμε όταν τα πράγματα της ψυχής μάς διαπερνούν, μας ενοχλούν και μας αποκαλύπτουν υπερβάσεις. Ποίημα είναι μια σύνθεση που φτάνει στα άκρα της γλώσσας, ξεπερνά το υπαρκτό και κοιτάζει τη ζωή από την άλλη πλευρά. Ετσι και ο ποιητής: δεν αναμασά λέξεις για να φτιάχνει πλατινέ στίχους, δεν «στέλνει την πραγματικότητά του σε διακοπές», όπως πρότεινε στη γυναίκα του ο Αντρέ Γκορζ, ούτε φεύγει από την πραγματικότητα για να πάει στην ιδιωτικότητα, αλλά με κάθε του ποίημα δίνει μια ριζοσπαστική κατεύθυνση στην ποίηση, διαχέοντας παντού ό,τι συμβαίνει γύρω του. «Ενα καλό ποίημα είναι μια πράξη αντίστασης», έχει γράψει ο κορυφαίος Παλαιστίνιος ποιητής Μαχμούντ Νταρβίς, αλλά, εκτός από τους στρατευμένους ποιητές που σήμερα θεωρούνται ντεμοντέ, πόσοι αυτοαποκαλούμενοι «ποιητές» έχουν γράψει ένα καλό ποίημα που να συνιστά συγχρόνως και πράξη αντίστασης;

Εν κατακλείδι, θα έλεγα ότι δεν υπάρχει ορισμός του ποιητή. Ή μάλλον υπάρχουν τόσο πολλοί ορισμοί που σημαίνει ότι δεν υπάρχει κανένας. Αντίθετα, υπάρχουν πολλοί περιορισμοί, απεριόριστοι περιορισμοί, στο τι δεν συνιστά ποίηση, ποιητή, ποίημα. Αυτά μπορούν να τα βρουν μεταξύ τους οι ποιητές, οι οποίοι ας μετρηθούν να δούνε ποιοι και πόσοι νιώθουν όντως ποιητές. Ας αναρωτηθούν αν η Ποίηση είναι ένα από τα τελευταία καταφύγια της αξιοπρέπειας που τους έχει απομείνει -αφού κοιτάξουν πρώτα να δουν μήπως οι ίδιοι έχουν μείνει από αξιοπρέπεια και ειλικρίνεια…»

Η ηθική είναι η επιστήμη της ευτυχίας.. Ουγκώ

                    ……………………………………………………………………………………………………………..

Ηθική στην ποίηση, είναι το να σέβεται κανείς όλα όσα τον διέπουν. Τον αέρα που αναπνέει, τον ήλιο, το φεγγάρι, το γαλάζιο, τη βροχή, ότι κινείται και αναπνέει αλλά πολύ περισσότερο, είναι να σέβεται τις λέξεις, γιατί στο τέλος, αυτές είναι που αποτυπώνουν όχι το γνωστό σύμπαν, αλλά ολόκληρο τον κόσμο του ποιητή. Εκεί, δεν μπορεί να κρυφτεί και θα φανεί, αν όλα διέπονται από αγάπη, ή κάτι άλλο, και πάντοτε...

Ο ποιητής, θα πρέπει πάντοτε να φαίνεται μικρότερος από την ποίησή του.

                                  *********************************



Κυριάκος Κυτούδης. Καθηγητής Ποίησης της International Art Academy